Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 września 2022 r., I OSK 1497/19

Regulacje prawne nie wskazują sposobu, w jaki ma nastąpić realizacja celu wywłaszczenia. Nie określają także tego, że tylko ingerencja człowieka w urządzenie wywłaszczonej nieruchomości, w szczególności przez jej zabudowanie stanowi realizację celu wywłaszczenia. Jakkolwiek, najczęściej realizacja tego celu następuje wskutek zmiany jakościowej wywłaszczonej nieruchomości, co ma miejsce wskutek wykonania określonych przedsięwzięć (inwestycji), to jednak łatwo odnaleźć przykłady wywłaszczeń takich nieruchomości, których stan zagospodarowania odpowiada szczegółowo określonemu celowi wywłaszczenia. Ma to miejsce chociażby w razie inwestycji złożonych, o charakterze mikroorganizmów urbanistycznych, których realizacja przewiduje występowanie nie tylko obiektów kubaturowych lub liniowych, ale także terenów zielonych o zróżnicowanym charakterze. W sytuacji, gdy wywłaszczana nieruchomość stanowi taki właśnie teren zielony o jakim mówi lokalizacja szczegółowa, realizacja celu wywłaszczenia następuje
w sposób automatyczny i nie wymaga ingerencji człowieka oraz dokonania przekształceń jakościowych tegoż terenu.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 kwietnia 2022 r., I OSK 2289/21

Zarówno orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego jak i Naczelnego Sądu Administracyjnego ewidentnie wskazuje na ścisłe powiązanie obowiązku zwrotu wywłaszczonych nieruchomości z prawidłowością podstawy ich wywłaszczenia. Z tego też powodu wykładnia przepisów regulujących zwrot wywłaszczonych nieruchomości musi ten aspekt uwzględniać.

Pomijanie przy interpretacji art. 136 ust. 3 w zw. z art. 137 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, okoliczności, że dana nieruchomość od samego początku nie była przeznaczona pod realizację celu publicznego, oznaczałoby w istocie rzeczy naruszenie konstytucyjnej ochrony prawa własności.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 7 czerwca 2022 r.,  I OSK 1065/19

Obowiązki, o jakich mowa w art. 136 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (u.g.n.), przestają ciążyć na podmiocie publicznym, jeżeli cel wywłaszczenia został zrealizowany i dopiero po realizacji celu wywłaszczenia dochodzi do zmiany sposobu korzystania z wywłaszczonej wcześniej nieruchomości. Jeśli cel wywłaszczenia został definitywnie osiągnięty, to nie istnieje możliwość zwrotu nieruchomości, mimo późniejszej zmiany jej przeznaczenia. Z chwilą zrealizowania celu wywłaszczenia, wykonywanie prawa własności takiej nieruchomości nie jest ograniczone jakimikolwiek warunkami poza tymi, jakim poddawane jest prawo własności przysługujące każdemu innemu podmiotowi. (…)

Przypomnieć należy, że w świetle art. 136 ust. 1 u.g.n. konieczne jest ustalenie, czy cel wywłaszczenia został zrealizowany, jednakże nie ma istotnego znaczenia, jaki jest aktualny stan zagospodarowania wywłaszczonej nieruchomości. Jeżeli zatem cel wywłaszczenia został zrealizowany, to późniejsza zmiana sposobu wykorzystywania nieruchomości nie oznacza, że istnieją podstawy do zwrotu nieruchomości jako zbędnej na cel wywłaszczenia.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 kwietnia 2022 r., I OSK 2289/21

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego jak i Naczelnego Sądu Administracyjnego ewidentnie wskazuje na ścisłe powiązanie obowiązku zwrotu wywłaszczonych nieruchomości z prawidłowością podstawy ich wywłaszczenia. Z tego też powodu wykładnia przepisów regulujących zwrot wywłaszczonych nieruchomości musi ten aspekt uwzględniać. Pomijanie przy interpretacji art. 136 ust. 3 w zw. z art. 137 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, okoliczności, że dana nieruchomość od samego początku nie była przeznaczona pod realizację celu publicznego, oznaczałoby w istocie rzeczy naruszenie konstytucyjnej ochrony prawa własności.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego  z  dnia 9 lutego 2022 r., I OSK 1842/20

Niemożność żądania przywrócenia nieruchomości do stanu sprzed wywłaszczenia, o której mowa w art. 139 u.g.n., oznacza, że zwrot nieruchomości następuje wraz z nakładami poczynionymi na tej nieruchomości. Gdyby jednak wykonywanie tego prawa własności przez podmiot publicznoprawny nie stanowiło realizacji celu wywłaszczenia, to właśnie dlatego nieruchomość podlega zwrotowi, jednakże z obowiązkiem rozliczenia nakładów, aby publicznoprawny właściciel nie został pozbawiony wartości nakładów poczynionych w wyniku legalnego wykonywania prawa własności. Podzielić należy pogląd wyrażony w orzecznictwie, że wniosek o zwrot nieruchomości nie jest odpowiednikiem zgłoszenia w drodze cywilnoprawnej roszczenia o wydanie nieruchomości posiadanej przez nieuprawnionego, którego działania po takim zgłoszeniu mogą być uznane za posiadanie w złej wierze, co powoduje ograniczenie odpowiedzialności przy wynagrodzeniu poczynionych przez niego nakładów po dniu zgłoszenia roszczenia. Nakłady poczynione na nieruchomości po złożeniu wniosku o jej zwrot nie stają się zatem nakładami w złej wierze, lecz są wynikiem wykonywania uprawnień do nieruchomości objętej wnioskiem o zwrot.  (…)

Przepis art. 141 ust. 2 u.g.n. stanowi, że wierzytelności Skarbu Państwa lub właściwej jednostki samorządu terytorialnego z tytułu, o którym mowa w art. 140, podlegają stosownemu zabezpieczeniu. Jeżeli zabezpieczenie polega na ustanowieniu hipoteki na nieruchomości, decyzja o zwrocie stanowi podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej. W ocenie składu orzekającego, powołany przepis nie stanowi podstawy materialnoprawnej do orzekania w kwestii zabezpieczenia wierzytelności związanej ze zwrotem nieruchomości. Przepis ten należy traktować jako informacyjny, tj. wskazujący, że Skarb Państwa czy jednostki samorządu terytorialnego, którym służy zwrot zwaloryzowanego odszkodowania za zwróconą nieruchomość, mogą układać się ze stronami
o stosowne zabezpieczenie, na właściwej ku temu drodze.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 stycznia 2022 r., I OSK 2585/19

Uznanie terenów zielonych znajdujących się na terenie osiedla mieszkaniowego za realizację celu wywłaszczenia w postaci budowy osiedla możliwe jest, jeżeli istnienie takich terenów stanowi przejaw pewnej zorganizowanej działalności właściciela tegoż terenu, pozostającej w powiązaniu z funkcjonowaniem osiedla, w szczególności z istniejącą zabudową. Warunku tego nie spełnia przypadkowo rosnąca i niezorganizowana zieleń, będąca wynikiem naturalnie zachodzących procesów przyrodniczych.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 maja 2021 r., I OSK 3188/18

Roszczenie o zwrot wywłaszczonej nieruchomości, gdy zachodzą przesłanki wymienione w art. 136 ust. 3 u.g.n., przysługuje wyłącznie przeciwko Skarbowi Państwa albo jednostce samorządu terytorialnego. Tym samym brak tytułu prawnego do nieruchomości po stronie zobowiązanego podmiotu publicznoprawnego oznacza brak podstaw do orzeczenia o zwrocie, ponieważ decyzja taka byłaby niewykonalna, zgodnie z zasadą nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2021 r., I CSKP 8/21

W wykładni art. 136 ust. 2 u.g.n. mowa nie o zamiarze jako  kategorii  psychologicznej,  lecz o  sytuacji, w której z działań podjętych przez podmiot  publicznoprawny  (organy  tego  podmiotu)  należy  wnosić  o  zamierzeniu przeprowadzenia  przedsięwzięcia  gospodarczego,  wymagającego  określonego sposobu użycia nieruchomości. (…)  W razie  braku  zawiadomienia poprzedniego właściciela o tym zamiarze dochodzi do naruszenia przez właściwy organ obowiązku wynikającego z art. 136 ust. 2 u.g.n., co - jeśli zostałyby spełnione także  pozostałe  przesłanki  odpowiedzialności  odszkodowawczej,  w  tym wystąpienie szkody i adekwatnego związku przyczynowego - może być źródłem roszczenia  odszkodowawczego.  Mowa  m.in.  o  przypadkach,  gdy  zawiadomienie i poinformowanie wprawdzie nastąpiło, lecz w okresie późniejszym niż ten, który w danych  okolicznościach  realizował  kryterium  „w  razie  powzięcia  zamiaru” w rozumieniu  art.  136  ust.  2  u.g.n.,  a  w  wyniku  takiego  opóźnienia  doszło  do powstania  szkody  w  majątku  byłego  właściciela  wywłaszczonej  nieruchomości.

Powstanie obowiązku naprawienia szkody nie jest wykluczone także wówczas, gdy wprawdzie  nastąpił  zwrot  wywłaszczonej  uprzednio  nieruchomości,  lecz  powstał uszczerbek majątkowy będący wynikiem np. zmiany cen nieruchomości zwróconej byłemu  właścicielowi  w  czasie  późniejszym,  niż  miałoby  to  miejsce  w  razie zawiadomienia  dokonanego  wcześniej,  już po  powzięciu  zamiaru  użycia nieruchomości na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego  z  dnia 16 marca 2021 r., I OSK 2650/20

W postępowaniu o zwrot nieruchomości wywłaszczonej nie jest możliwe podważenie wpisów dokonanych w ewidencji gruntów i budynków oraz aktów administracji dotyczących zaliczenia określonej drogi do określonej kategorii drogi publicznej. Wpisy do ewidencji są dokonywane przez uprawniony organ na podstawie zgłoszeń wskazujących na zmiany danych objętych ewidencją.

W prawdzie pojęcie pasa drogowego nie jest tożsame z pojęciem drogi, to jednak pas drogowy jest z drogą integralnie związany. Decydujące znaczenie dla określenia czy dana infrastruktura, urządzenie czy też obiekt stanowią fragment drogi jest umiejscowienie ich wewnątrz pasa drogowego. Zajęcie nieruchomości pod drogę publiczną oznacza urządzenie na niej drogi zaliczanej do odpowiedniej kategorii dróg publicznych.

Oznacza to, że w sytuacji, gdy na całej wywłaszczonej nieruchomości została zrealizowana droga w znaczeniu pasa drogowego, brak jest podstaw do zwrotu części nieruchomości niezajętej pod drogę w rozumieniu art. 4 pkt 2 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych, gdyż nie ziścił się warunek zwrotu nieruchomości określony w art. 137 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami.

wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 maja 2018 r., I OSK 2674/17

 Przepisy art. 136 ust. 3, w zw. z art. 137 ust. 1 i 2 u.g.n. wyznaczają kryteria zwrotu wywłaszczonych nieruchomości. Wśród tych kryteriów nie występuje kryterium dopuszczalności podziału działki z uwagi na jej dostęp do drogi publicznej. Przepis art. 93 ust. 3 u.g.n. nie znajduje zastosowania w sprawie, której przedmiotem jest zwrot nieruchomości, gdyż nie występuje wśród regulacji określających wszystkie warunki zwrotu nieruchomości. Nieracjonalne i przedwczesne byłoby na etapie postępowania w przedmiocie zwrotu nieruchomości, badanie uwarunkowań dostępu do drogi publicznej. Wydaje się, że za taką interpretacją przemawia też treść art. 95 ust. 4 u.g.n., z którego wynika, że w przypadku podziału nieruchomości dokonywanego dla realizacji roszczenia o zwrot nieruchomości wywłaszczonej, plan miejscowy nie stanowi wiążącej postawy prawnej określenia kryteriów wydzielenia działki gruntu w ramach ewidencyjnego podziału nieruchomości.

wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 grudnia 2017 r., sygn. akt SK 39/15

Art. 136 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2016 r. poz. 2147 i 2260 oraz z 2017 r. poz. 624, 820, 1509, 1529 i 1595) w zakresie, w jakim wyłącza prawo do żądania przez poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę zwrotu nieruchomości nabytej przez Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego w drodze umowy, o której mowa w art. 114 ust. 1 tej ustawy, gdy nieruchomość stała się zbędna na cel publiczny uzasadniający jej nabycie, jest niezgodny z art. 21 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.